محمد سبحانی یامچی

هدايت و راهيابی برای طی كردن مسيری كه انسان را به سعادت برساند، به طور فطری در انسان وجود دارد. در كنار اين امر فطری عوامل زيادی وجود دارد كه می تواند مايه گمراهی او گردد. حضرت امير عليه السلام به مناسبت های گوناگون عوامل گمراهی انسان ها را بيان كرده است. شناخت اين عوامل برای افراد با ايمان و هوشيار، مايه تكامل و سبب استواری مبانی دينی و اخلاقی می گردند. در اين نوشته برآنيم تا از منظر برترين مرزبان هدايت، عوامل تهديد كننده هدايت جامعه را بيان كنيم. 1- هوای نفس غرايز و احساسات مايه بقاء زندگی انسانند به طوری كه اگر از زندگی انسان حذف گردند، انسان به نابودی كشيده می شود. با اين حال بايد توجه داشت كه اگر اين غرايز تعديل نشوند و حد و مرزی برای آن ها مشخص نگردد، و انسان بازيچه غرايز سيری ناپذير خويش قرار گيرد، بسوی نابودی قدم برمی دارد. در حقيقت هوی و هوس همان غرايز و احساسات حيوانی است كه اگر از طريق معقولی محدود گردد، مايه بقاء زندگی انسان است و اگر لجام گسيخته گردد انسانيت انسان را نابود می كند. از ديدگاه اميرالمؤمنين عليه السلام تنها وسيله ای كه می تواند هوای نفس را مهار كند، «تقوای الهي » است. علی عليه السلام درباره اين عامل گمراهی و راه نجات از آن می فرمايند: «اوصيكم بتقوی الله الذی اعذر بما انذر واحتج بما نهج وحذركم عدوا نفذ فی الصدور خفيا ونفث فی الآذان نجيا فاضل واردي، ووعد فمنی وزين سيئات الجرائم وهون موبقات العظائم حتی اذا استدرج قرينته، واستغلق رهينته، انكر ما زين واستعظم ما هون وحذر ما امن (1) ; توصيه می كنم شما را به تقوا و پرهيز از خدايی كه با انذار خود راه عذر را [بر شما] مسدود ساخته و با دليل روشن حجت را تمام كرده و شما را بر حذر داشته از دشمنی كه مخفيانه در سينه های شما راه می يابد و آهسته در گوش ها می دمد، گمراه و پست می سازد و نويد می دهد و انسان رابه خواهش وا می دارد، گناهان و جرايم زشت را نيكو جلوه می دهد و گناهان بزرگ را سبك می شمرد تا به تدريج پيروان خود را فريب داده، در سعادت رابه روی گروندگان خود می بندد، زيبا را زشت نشان می دهد، آسان را مشكل و ايمنی را ترسناك جلوه می دهد. » شيطان بزرگترين مشكل برای دينتان و زيانبارترين و آتش افروزترين برای دنيای شما است [. او خطرناكتر] از كسانی است كه دشمن سر سخت آنانيد و برای در هم شكستنشان كمر بسته ايد، پس آتش خشم خويش را در برابر او به كار اندازيد امام عليه السلام در توصيه به مهار كردن نفس سركش فرمودند: امرؤ الجم نفسه بلجامها، وزمها بزمامها، فامسكها بلجامها عن معاصی الله، وقادها بزمامها الی طاعة الله (2) ; انسان بايد نفس سركش خود را زمام كند و آن را در اختيار گرفته، از گناهان نگاه دارد و زمان آن را به سوی اطاعت خداوند بكشاند. » 2- كوته فكری و سبك عقلی جمعيتی از ساكنان بصره، به تشويق طلحه و زبير و امثال آن ها، كانونی برای آشوب و تفرقه افكنی به وجود آورده و در زمان های بعد نيز پايگاهی برای دودمان خيانت پيشه بنی اميه شدند و ضربه هايی به اسلام زدند و باعث گمراهی جامعه اسلامی شدند. امام علی عليه السلام با اشاره به كوته فكری اين جمعيت كه عامل گمراهی آنان شد، فرمودند: «خفت عقولكم وسفهت حلومكم فانتم غرض لنابل واكلة لآكل وفريسة لصائل (3) ; عقل هايتان سبك و افكار شما سفيهانه است، پس هدف خوبی برای تيراندازان و لقمه چربی برای مفتخوران و صيدی برای صيادان هستيد. » 3- بی احتياطی در شبهات عمل كردن در موارد يقين و احتياط و دست نگه داشتن در موارد شبهه، يكی از توصيه های بزرگان دينی است. بی احتياطی و قدم نهادن در مسيری كه محل شبهه و ترديد است، باعث گمراهی فرد و جامعه خواهد شد. امام علی عليه السلام در نامه ای كه به فرزندش امام مجتبی عليه السلام نوشتند، در اين باره فرمودند: «ودع القول فيما لا تعرف والخطاب فيما لم تكلف وامسك عن طريق اذا خفت ضلالته، فان الكف عند حيرة الضلال خير من ركوب الاهوال (4) ; در مورد آنچه نمی دانی سخن مگو، در آنچه موظف نيستی كسی را مخاطب نساز و در راهی كه ترس گمراهی در آن داری قدم مگذار، چه اينكه خود داری به هنگام بيم از گمراهی بهتر از آن است كه انسان خود را در مسيرهای خطرناك بيفكند. » آن حضرت در بخش ديگری از سخنانش می فرمايد: «فاعلم انك انما تخبط العشواء وتتورط الظلماء وليس طالب الدين من خبط او خلط والامساك عن ذلك امثل (5) ; بدان كه در طريقی كه ايمن از سقوط نيستی گام بر می داری و در دل تاريكی ها قدم می زنی و آن كسی كه در اشتباه يا در حال تحير و ترديد است، طالب دين نيست و [در چنين موقعی] امساك و خودداری از چنين راه هايی بهتر است. » 4- پيروی از شيطان و لشكريانش امام علی عليه السلام شيطان را مايه انحراف از دين دانسته و مؤمنين را از پيروی او باز می دارد. آن حضرت وسوسه ها و دشمنی های شيطان را چنين تشريح می كند: «فاحذروا عبادالله عدو الله ان يعديكم بدائه وان يستفزكم بندائه وان يجلب عليكم بخيله ورجله. فلعمری لقد فوق لكم سهم الوعيد، واغرق اليكم بالنزع الشديد، ورماكم من مكان قريب (6) ; ای بندگان خدا! از دشمن خدا پرهيز كنيد، مبادا شما را به بيماری خود مبتلا سازد و با ندای خود شما را به حركت در آورد و بوسيله لشكرهای سواره و پياده اش شما را جلب نمايد. به جان خودم سوگند! او تيری خطرناك برای شكار كردن شما به چله كمان گذاشته و آن را با قدرت و فشار تا سر حد توانايی كشيده و از نزديك ترين مكان به سوی شما پرتاب كرده است. » آن حضرت در بخش ديگری از بيانات خود، شيطان را بزرگترين خطر برای دين و دنيا دانسته و به قطع ارتباط با او توصيه می كند: «… فاصبح اعظم فی دينكم حرجا واوری فی دنياكم قدحا من الذين اصبحتم لهم مناصبين وعليهم متالبين. فاجعلوا عليه حدكم (7) ; [شيطان بزرگترين مشكل برای دينتان و زيانبارترين و آتش افروزترين برای دنيای شما است [. او خطرناكتر] از كسانی است كه دشمن سر سخت آنانيد و برای در هم شكستنشان كمر بسته ايد، پس آتش خشم خويش را در برابر او به كار اندازيد. » 5- هم صدايی با منافقين منافقين، اين غده های چركين جوامع اسلامی كه در طول سال های متمادی چهره ننگين خود را نشان داده اند، هميشه و در همه بحران ها، بوق تفرقه و جدايی به صدا در می آورند و افراد زيادی را فريب می دهند و از مسير الهی و اسلامی منحرف كرده، گرفتار دام تفرقه می گردانند. منافقان معاصر ما نيز همچون منافقان دوره های مختلف، در صدد آلوده كردن فضای فكری جامعه و عامل گمراهی مردم و مخصوصا جوانان می باشند. چه زيباست چهره واقعی اين عاملان گمراهی را از ديد و تصوير امام علی عليه السلام نظاره كنيم كه حضرتش فرمودند: «احذركم اهل النفاق، فانهم الضالون المضلون، والزالون المزلون، يتلونون الوانا، ويفتنون افتنانا ويعمدونكم بكل عماد ويرصدونكم بكل مرصاد، قلوبهم دوية وصفاحهم نقية، يمشون الخفاء ويدبون الضراء (8) ; شما را از منافقان بر حذر می دارم. منافقين، گمراه و گمراه كننده اند، خطا كار و به خطا كاری تشويق كننده اند، به رنگ های گوناگون بيرون می آيند و به قيافه ها و زبان های متعدد خودنمايی می كنند، از هر وسيله ای برای فريفتن و درهم شكستن شما استفاده می كنند و در هر كمينگاهی به كمين شما می نشينند، قلب هايشان بيمار و ظاهرشان آراسته است، در پنهانی راه می روند و از بی راهه ها حركت می كنند. » 6- رهبران ناصالح فكری همان گونه كه عالمان راستين، سنگربان مرزهای عقيده و ايمان بوده و مردم را در مسير رشد و تعالی و هدايت الهی قرار می دهند، عالم نمايان تزوير پيشه مهم ترين عوامل انحراف جوامع می باشند. اگر چنين افرادی زمام رهبری جمعيتی را به دست گيرند، به يقين آن ها را از مسير هدايت خارج خواهند ساخت. امام علی عليه السلام در بيان ويژگی های چنين افرادی می فرمايند: «قد تسمی عالما وليس به فاقتبس جهائل من جهال، واضاليل من ضلال ونصب للناس اشراكا من حبائل غرور وقول زور، قد حمل الكتاب علی آرائه وعطف الحق علی اهوائه، يؤمن الناس من العظائم ويهون كبير الجرائم. يقول: اقف عند الشبهات وفيها وقع ويقول: اعتزل البدع وبينها اضطجع، فالصورة صورة انسان والقلب قلب حيوان، لايعرف باب الهدی فيتبعه ولاباب العمی فيصد عنه وذلك ميت الاحياء (9) ; عالم خوانده می شود در صورتی كه عالم نيست، يك سلسله نادانی ها را از جمعی نادان فرا گرفته و مطالبی گمراه كننده از گمراهانی آموخته، دام هايی از طناب های غرور و گفته های دروغين بر سر راه مردم افكنده، قرآن را بر اميال و خواسته های خود تطبيق می دهد و حق رابه هوس ها و خواهش های دلش تفسير می كند. مردم را از گناهان بزرگ ايمن می سازد و جرايم بزرگ را [در نظرها] سبك جلوه می دهد. می گويد از ارتكاب شبهات اجتناب می ورزم، در حالی كه در آن ها غوطه ور است. می گويد از بدعت ها كناره گرفته ام، در حالی كه در آن ها غلت می زند، پس چهره [او] چهره انسان است و قلبش قلب حيوان، راه هدايت را نمی شناسد كه از آن طريق برود و به طريق خطا پی نبرده تا از آن باز دارد، پس او مرده ای است در ميان زندگان. » بديهی است كه اگر چنين افرادی رهبری فكری جامعه را به دست گيرند، جامعه به انحراف كشيده خواهد شد. 7- رهبران ناصالح سياسی از ديدگاه امام علی عليه السلام اگر رهبران سياسی جامعه افراد ناصالحی باشند، جامعه را به گمراهی و انحراف خواهند كشاند. آن حضرت، انسان های بخيل و جاهل و ستمكار و ظالم و رشوه خوار و تعطيل كننده سنت پيامبر اكرم صلی الله عليه و آله را شايسته حكومت نمی داند و دليل عدم صلاحيت هر يك از آنان را در خطبه 131 نهج البلاغه بيان می كند. امام علی عليه السلام در بيان عدم صلاحيت جاهل، اين نكته را يادآور می شود كه جاهل با جهل خود مردم را گمراه خواهد كرد، آنجا كه می فرمايد: «لا ينبغی ان يكون الوالی علی الفروج والدماء والمغانم والاحكام وامامة المسلمين… الجاهل فيضلهم بجهله; سزاوار نيست كه والی بر ناموس و جان و غنيمت ها و احكام و امامت مسلمانان، نادان باشد، زيرا با نادانی خود مسلمانان رابه گمراهی می كشاند. » همچنين آن حضرت زمامداران بيمار دل و گناهكار را مركب های راهوار شيطان برای هجوم به مردم و گمراه كردن آنان دانسته و می فرمايد: «ولا تطيعوا الادعياء الذين شربتم بصفوكم كدرهم، وخلطتم بصحتكم مرضهم وادخلتم فی حقكم باطلهم وهم اساس الفسوق واحلاس العقوق. اتخذهم ابليس مطايا ضلال وجندا بهم يصول علی الناس وتراجمة ينطق علی السنتهم، استراقا لعقولكم ودخولا فی عيونكم ونفثا فی اسماعكم. فجعلكم مرمی نبله وموطی ء قدمه وماخذ يده (10) ; از فرومايگان اطاعت نكنيد، آنان كه تيرگی شان را با صفای خود نوشيديد و بيماريشان را با سلامت خود در هم آميخته ايد، و باطل آنان را با حق خويش مخلوط كرده ايد در حالی كه آنان ريشه همه فسق ها و انحرافات و همراه انواع گناهانند. شيطان آن ها را برای گمراه كردن مردم، مركب های رام قرار داده، و از آنان لشكری برای هجوم به مردم ساخته، و برای دزديدن عقل های شما و داخل شدن در چشم های شما و دميدن در گوش های شما، آنان را سخنگوی خود برگزيد. پس شما را هدف تيرهای خويش و پايمال قدم های خود و دستاويز وسوسه های خود گردانيد. » 8- افراط و تفريط در گرايش ها يكی از عوامل گمراهي، افراط و تفريط در گرايش هاست. امام علی عليه السلام ضمن تقسيم بندی مردم به سه گروه می فرمايند: «اليمين والشمال مضلة والطريق الوسطی هی الجادة، عليها باقی الكتاب وآثار النبوة، ومنها منفذ السنة واليها مصير العاقبة (11) ; [انحراف به] راست و چپ گمراهی و ضلالت است، و راه ميانه، همان جاده [وسيع حق] است. قرآن و آثار نبوت، همين طريق را توصيه می كنند و گذرگاه سنت پيامبر است و سرانجام بازگشت [همه] بدان سو می باشد. » صريح ترين نكته ای كه از اين فرمايش اميرالمؤمنين عليه السلام استفاده می شود اين است كه افراط و تفريط موجب گمراهی انسان از مسير حق است. و در گرايش های اعتقادي، اخلاقي، اقتصادي، سياسی و اجتماعی برای پرهيز از گمراهی بايد راه وسط را كه همان راه قرآن و اهل بيت عليهم السلام است انتخاب نمود. پايبندی و تعبد محض نسبت به قرآن كريم و روايات معصومين عليهم السلام و الهام گرفتن از اين دو ثقل گرانبها درتمام عرصه های زندگي، راهگشا و نجات دهنده همه مؤمنين در جو پر التهاب و پر تلاطم دوران معاصر خواهد بود.