دکتر رحمت‌الله مرزوقی (عضو هیات علمی دانشگاه شیراز)
معنای لغوی سیاست: پاس داشتن، ملک، حکومت، ریاست، داوری، مصلحت، تدبیر
سیاست در اصل به معنای ارتباط داشتن باشهر و مدینه است یعنی مجموعه¬ای از انسان‌ها با حقوق مساوی در اداره مساوی و مشترک منافع‌شان در شهر ومدینه سهیم هستند.
سیاست از نظر فارابی: بخشی از بحث مابعدالطبیه است که باید پس از بحث درباره‌ی انسان و جامعه و در راستای نظام خلقت مورد توجه قرار گیرد.
سیاست از نظر غزالی: سیاست انسان را آماده‌ی تحقق بخشیدن به استعدادهای خویش و شایسته اقامت در جوار خداوند می‌سازد و موجب اصلاح و هدایت آدمیان می‌شود و فلسفه بعثت انبیاء نیز هدایت انسان به سوی صفات برگزیده است.
سیاست از نظر امام خمینی (ره): سیاست این است که تمام مصالح جامعه و ابعاد انسان و جامعه را در نظر بگیرد و آن‌ها را به طرف چیزی که صلاح‌شان است هدایت کند.
سیاست از نظرامام علی (ع): خداوند ایمان را جهت پاک شدن از شرک و امامت را جهت سامان‌دهی و نظام‌بخشی به امور امت و جامعه اسلامی واجب فرموده است. جامعه نیازمند سیاست و حکومت است، چرا که به وسیله آن قوانین الهی اجرا می‌شود و در پرتو آن، مومن برای خداتلاش می‌کند، راه‌ها امن می‌گردد و حق ضعیف از قوی بازستانده می‌شود.
یکی از اهداف عمده تشکیل حکومت اسلامی، برقراری قسط و عدالت است. این هدف آن قدر اهمیت دارد که از نظر قرآن کریم محور و فلسفه اساسی بعثت انبیاء الهی را تشکیل می‌دهد.
از نظر امام علی (ع) هدف نهایی و آرمانی رهبری و حکومت اسلامی همان هدف نهایی خلقت یعنی رساندن انسان و جامعه به عبادت و قرب الهی است و مسئولیت امام ابلاغ و بیان وحی تلاش در ارایه رهنمودها زنده کردن و زنده داشتن سنت و اجرای حدود الهی است.
از دیدگاه امام علی (ع) حکومت، تنها وسیله‌ای برای اجرای احکام الهی و تحقق عدالت اجتماعی در همه ابعاد آن است تا زمینه برای رشد و کمال و تعالی الهی انسان و جامعه فراهم گردد. بر اساس جهان بینی ایشان سیاست و حکومت تنها وسیله¬ای برای راهبری انسان به سوی خداوند است و عدالت و هدایت محورهای اساسی آن را تشکیل می‌دهند.
از نظر امام علی (ع) مردم نقش اساسی را در ایجاد و تثبیت حکومت دارند: سوگند به جانم که امامت (حکومت اسلامی) منعقد نمی‌شود تا این که مردم حضور یابند و بیعت کنند … آن‌گاه برای کسی که حاضر بود حق رجوع وجود ندارد و برای کسی که غایب بود نیز حق انتخاب دیگری وجود ندارد.
امام پذیرش این نوع ولایت الهی راعامل مهمی در هدایت و حفظ استقامت مردم در بحران‌های اجتماعی می‌داند و می‌فرماید: آن چه شما را در جریان انقلاب در برابر عوامل سقوط حفظ و تضمین می‌کند پذیرش ولایت الهی است. پس با طیب خاطر بدان فرمان نهید.
امام بر ضرورت پند دادن و نصیحت کردن و همکاری با حکومت تاکید و از آن به عنوان رمز پایداری و تعالی حکومت یاد می‌کند.
امام علی (ع): حق شما بر من، خیراندیشی مخلصانه فراهم آوردن امکانات تعلیم و تربیت و رهاندن شما از جهالت است و حق من بر شما، پای‌بندی به بیعت و نصیحت کردن در غیبت و حضور است.
از نظر امام علی (ع) رسالت الهی مردم پاسداری از کتاب و سنت الهی است و در این باره بر ضرورت امر به معروف و نهی از منکر به ویژه در بعد سیاسی و حکومتی آن تاکید می‌ورزد و می‌فرماید: هرگز از امر به معروف و نهی از منکر دست بر مدارید که در آن صورت، بدان بر شما ولایت خواهند یافت و از آن پس هیچ دعایی مستجاب نخواهد شد.
بنابراین هم پاسداری از ارزش‌های اسلامی و حکومتی وظیفه مردم است و هم حکومت، مسئولیت و امانتی الهی است. کارگزاران باید دارای تربیت و تزکیه‌ای شایسته باشند چرا که الگوی مردم هستند. امام علی (ع) در این باره می‌فرماید: من باید در زندگی، الگوی آن¬ها باشم و نباید تنها به این که امیرمومنانم می‌خوانند کفایت کنم، در حالی که در سختی‌های زندگانی شریکشان نیستم یا در شداید زندگی الگوی شان نباشم.
مشورت و رایزنی با مردم از جمله دگر ضروریات حکومت از دیدگاه امام علی (ع) است ایشان مشورت کردن با مردم را حق مسلم آنان می‌داند و می‌فرماید: حق شما بر من این است که چیزی جز راز جنگ را بر شما نپوشم و با شما مشورت نمایم.
ویژگی‌های دیدگاه حکومتی:
1-سیاست و حکومت از دیدگاه امام علی (ع) وسیله‌ای برای اجرای احکام و حدود الهی برقراری عدالت اجتماعی و فراهم آوردن زمینه رشد و تعالی انسان است. این معنا از سیاست مترادف با فلسفه بعثت انبیای الهی است.
2-حکومت و رهبری، مسئولیتی الهی است و امانتی است که باید ادا گردد. به عبارت دیگر حکومت و رهبری اسلامی منصب، مسئولیت و وظیفه‌ای الهی بر عهده عالمان و عاملان به دین است.
3-کارگزاران حکومت و نظام سیاسی، باید دارای ویژگی‌هایی اساسی هم‌چون تقوا، امانت‌داری و … باشند زیرادارای نقش الگویی و هدایت‌گرانه هستند.
4-تحقق حاکمیت ولایت الهی منوط به پذیرش عموم مردم و مقبولیت آن از سوی آحاد جامعه است. اگر مردم با میل و رغبت و آزادانه و آگاهانه منصب الهی را بپذیرند، آن گاه اجرای حدود الهی و برقراری حاکمیت و رهبری اسلامی فراهم می‌شود.
5-مردم در نظام سیاسی امام علی (ع) علاوه بر این که باید با پذیرش ولایت الهی امکان تحقق و استمرار و ایجاد آن را فراهم کنند در عین حال مسئولیت مشارکت همکاری و امر به معروف و نهی از منکر را به منظور پاسداری از ارزش‌های اسلامی نیز بر عهده دارند.
دلالت‌های تربیتی:
مشخص شده که دیدگاه حکومتی امام علی (ع) اساسا دیدگاهی تربیتی و هدایت‌گرانه است و حکومت و سیاست را از نظر ایشان، باید در پرتو این اصل اساسی و بنیادی نگریست. در این باره لازم است تربیت سیاسی افراد جامعه نیز متناسب با این جهت‌گیری انجام پذیرد. طرح این مسئله به این معنا نیست که تربیت تنها باید تابع نظریه و اندیشه سیاسی و حکومتی باشد بلکه باید گفت که اولا: در اندیشه وجهان بینی اسلامی هدف غایی و آرمانی هدایت و رشد الهی انسان است و این هدف و جهت‌گیری باید در همه شئونات حکومتی اقتصادی اجتماعی و تربیتی تبلور و تجلی یابد و ثانیا: تربیت دارای قابلیت تحول آفرینی است و می‌تواند ویژگی‌ها، آگاهی‌ها و ارزش‌های مطلوب و مورد نظر را در جهت تعالی و رشد الهی در افراد ایجاد کند و پرورش دهد. در این باره، باید اذعان نمود که رسیدن به جامعه‌ای مطلوب ایده‌آل و معنوی، تنها با اتکاء بر بنیاد تربیت صحیح امکان‌پذیر است و همواره غفلت از تربیت و نقش کارساز آن به حکومت‌ها نظام‌های اجتماعی سخت آسیب رسانده است.
فارابی در بحث مربوط به مدینه فاضله خود به عنوان جامعه آرمانی بر این باور است که رهبری این جامعه باید به دست فرد یا افرادی باشد که دارای مجموعه‌ای از فضایل مطلوب هستند و تعلیم و تربیت می‌تواند برای رشد و شکوفایی ویا دست کم باوراندن نظام مطلوب به آنان موثر واقع شود.
غزالی هدف نهایی تربیت را رسیدن به قرب الهی می‌داند. از نظر وی وظیفه سیاست و تربیت مشابه است یعنی سیاست و حکومت نیز باید مردم را برای طی طریق مطلوب در دنیا و قدم گذاردن به عالم آخرت آماده سازد.
حکومت در سطح کلان با رفع محرومیت‌ها توزیع عادلانه ثروت ایجاد عدالت اجتماعی و اصلاح مفاسد شرایط را برای تحقق اهداف اسلامی تربیت که خود در یک بستر و فضای سیاسی اجتماعی شکل می‌گیرد، فراهم می‌سازد، تربیت نیز با پرورش ویژگی‌ها و فضایل فردی و اجتماعی مطلوب و مناسب حکومت را در رسیدن به آرمانمورد نظر یاری می‌دهد.
پیامدهای تربیتی دیدگاه و جهان‌بینی حکومتی امام علی(ع):
1-در فلسفه سیاسی امام علی (ع) مردم نقش اساسی دارند و برای اینکه مردم آماده پذیرش ولایت الهی و تحقق آن باشند در عین حال به استمرار و تداوم حاکمیت آن کمک کنند باید متناسب با آرمان‌ها و ارزش‌های الهی و تربیتی حکومت پرورش یابند.
2-کارگزاران حکومت باید تربیت دینی شده ویژگی‌های متناسب با حکومت اسلامی را دارا باشند. در این معنا، تربیت فراهم آورنده بعد نظارت درونی هم چون تقوا و سایر ویژگی‌های اخلاقی و اسلامی در کارگزاران حاکمان و مردم است. این مهم نیز به مدد تربیت صحیح کارگزاران و نخبگان سیاسی برای حفظ و تداوم حاکمیت الهی فراهم می‌گردد.
3-حکومت اسلامی برای مردم و فراهم آوردن شرایط تعالی آنان است و بدون مردم نیز حکومت بر پا نمی‌شود چرا که حکومت اسلامی حکومتی است از مردم و همراه با مردم و در جهت نیل به کمال و قرب الهی است. اگر قدرت سیاسی منحرف و مخرب در پوشش و منصب پیامبری در رهبری دینی ظاهر شود وظیفه مردم از نظر امام علی (ع) آن است که به مقابله بر خیزند و ازانحراف جلوگیری کنند.
اگر حکومت امام علی (ع) یا هر حکومت الگو گرفته از آن بخواهد پایدار بماند رمز پایداری و استقامت و استمرار آن تربیت سیاسی و همه جانبه افراد جامعه و نسل‌های آن براساس ارزش های اسلامی و حکومتی است ودر غیر این صورت تکرار حوادث تلخ تاریخ اسلام دور از ذهن نخواهد بود.
اسلام برای حفظ رویه هدایتی حکومت، پاسداری از ارزش‌ها و جلوگیری از انحراف‌های احتمالی مکانیزم‌های نظارتی درونی (تقوا) و بیرونی(مشارکت و نظارت عمومی از طریق امر به معروف و نهی از منکر) را پیش بینی کرده است. تعلیم و تربیت در فراهم آوردن هر دو نوع نظارت می‌تواند نقش مهمی ایفا کند؛ یعنی هم به پرورش فضایل اخلاقی و درونی هم چون تقوا و مانند آن بپردازد و هم چگونگی مشارکت، ارزیابی و نظارت بیرونی را به افراد جامعه و نسل های پس از آن بیاموزد.
محمد حسین شاکرمی